Türkiye’de Milletvekili seçimleri sanılanın bilakis Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile değil, Osmanlı Devleti devrinde yapılmaya başlandı. Demokrasinin kıymetli ayaklarından birini temsil eden seçim, Osmanlı Devleti’nde birinci kere 1840 yılında Sancak idarî ünitesinde kurulan Muhassıllık Meclisleri ile oldu. Vergi toplamak emeliyle kurulan bu meclisler, Müslüman halkın seçimle birinci kez tanışmasına vesile olmuş, seçim sistemi vakitle halkın genel seçimlere katılması istikametinde kıymetli gelişmeler göstermişti.
1876 ANAYASASI İLE YENİ SİSTEM
Halkın parlamenter bir idareye kavuşması 1876 Anayasası ile gerçekleşmiş lakin Anayasanın ön gördüğü seçim sistemi tam olarak uygulanamamıştı. Buna da münasebet olarak “zamanın yetersizliği” gösteriliyordu. Kanun-i Esasi’nin hazırlanarak ilan edilmesi uzun vakit alacağından birinci evvel seçimlerin yapılması yoluna gidildi. Hasebiyle, Osmanlı tarihindeki birinci siyasi seçim olan Mebusan Meclisi seçimlerinin, şimdi bir seçim kanunu yokken yapılması gerekiyordu. Osmanlı Devleti’nde yaşanan Balkan krizi seçimin bir an evvel yapılarak Meclis-i Mebusan’ın derhal açılmasını zarurî kıldı. Hakikaten Balkan meselesini görüşmek maksadıyla İstanbul’da toplanan memleketler arası Balkan konferansının açılış günü olan 23 Aralık 1876 tarihinde birinci Türk Anayasası-Kanun-ı Aslı ilan edildi.
İKİ DERECELİ SEÇİM SİSTEMİ
Osmanlı Devleti’nde yapılan genel seçimler iki dereceli olarak gerçekleşiyordu. Aşikâr koşulları taşıyan erkek seçmenler, belirlenen günlerde sandık başına giderek, milletvekillerini seçecek ikinci seçmenleri belirliyorlardı. Seçimlerin nasıl yapılacağını “İntihab-ı Mebusan Kanun-ı Muvakkatı” isminde bir klavuz belirlemekteydi. Buna nazaran ülkede seçimler sancak temeline nazaran yapılacak, sancakların nüfusuna nazaran milletvekili sayısı belirlenecekti.
MESLİS TOPLANTISI VE MEBUS SEÇİMİ
Seçimlerle ilgili kanun kararındaki kararnameler hazırlanıp ilan edildikten sonra, sıra seçimlerin yapılarak meclisin toplanmasına gelmişti. Kanun-i Esasi’nin 66. ve 119. hususlarına nazaran mebusların seçimi; kapalı oy aslına nazaran ve yalnız birinci kere toplanacak meclis için olmak üzere Talimât-ı Muvakkate’ye nazaran yapılacaktı.
MEBUS(MİLLETVEKİLİ) OLMA ŞARTLARI
Talimât-ı Muvakkate’ye nazaran bugünkü ismiyle milletvekili olabilme koşulları, anahatlarıyla şu asıllar üzerine dayanıyordu:
• Osmanlı Devleti vatandaşı olmak.
• Her istikametiyle emin ve itimada layık olmak, bunun için de ahlakının ve gidişinin paklığı ve dürüstlüğü ile tanınmış olmak.
• 25 yaşından aşağı olmamak.
• Devletin resmi lisanı olan Türkçe’yi bilmek.
• Seçildiği vilayetin halkından olmak.
• İsimli yahut siyasi bir cinayet ve kabahat ile mahkûm olmamak.
• Memleketinde az çok emlâk sahibi olmak.
• Seçilecek kişi devlet memuru ise memurluktan ayrılmış olmak
HALKIN BİRİNCİ KERE SEÇİME KATILMASI
Taşra için uygulanacak olan Talimât-ı Muvakkate kararlarına nazaran seçim iki dereceli olacaktı. Mebuslar vilâyet, vilayet ve ilçelerdeki Yönetim Meclis üyeleri tarafından seçiliyordu. Tüm ülkede tekrar seçimlerin yapılmasına kâfi vakit olmadığından vilâyet, vilayet ve ilçelerin Yönetim Meclisleri üyeleri, daha evvel yörelerinin halkı tarafından seçildiklerinden ikinci seçmen olarak kabul edildiler. İkinci seçmenlerin belirleyeceği mebuslar dolaylı olarak halk tarafından seçilmiş kabul ediliyordu.
SEÇİMİN GERÇEKLEŞMESİ
Talimât-ı Muvakkate ve Beyannâme asıllarına nazaran seçimler yapılarak taşrada; İkinci seçmenler, belirlenen seçilme kurallarını taşıyan kendi vilayetleri halkından, o vilayet için istenilen sayı kadar ismi bir kâğıda yazarak, altına imza ve mühür koyduktan sonra teslim ediyorlardı. Hazırlanan kapalı zarflar ise valilere teslim edilirdi. Vilâyet Yönetim Meclisleri’nin de onayı alındıktan sonra on beş bireyden oluşan bir kurul huzurunda zarflar açılarak oylar sayılarak en çok oy alanlar, o vilayetin mebusu olarak seçilmiş oluyordu.
GAYRİMÜSLİMLER DE SEÇİLİYORDU
Ülke genelinde seçilerek İstanbul’a gelen mebusların 69’u Müslüman ve 46’sı gayrimüslimdi. Meclisin açılmasıyla devletin idare biçimi değişeceğinden farklı din ve milletlere mensup Osmanlı tebaası idarede kelam sahibi olacak ve böylelikle yabancıların müdahalesinin önüne geçilecek ve parçalanma engellenecekti.
OSMANLI’DA SİYASİ YAŞAMA ADIM
Bu seçimlerle ilgili tüzel evraklarda partilerden bahsedilmediği üzere o tarihte memleketimizde faaliyette olan siyasi parti de yoktu. Osmanlı Devleti’nde uygulanan bu iki dereceli seçim sistemi, Cumhuriyet devrinde de birtakım değişikliklere uğrayarak 1946 seçimlerine kadar devam etti. Bugünkü parlamenter sistemin birebiri olmasa da, protokol olarak padişahın altında yer alan benzeri bir meclis sistemi görüyoruz. Böylelikle birinci seçimle birlikte Osmanlı siyasal hayatına adım atmış oldu.