Saçları açık genç bir bayan, yırtık berbat, çıplak belini sıcak İran güneşine gösteren kısa tişörtü ile Tahran sokaklarında yürüyor. Evli olmayan bir çift el ele. Bayanın biri, bir vakitlerin öcü üzere korkulan ahlak polisi kendisine saçını örtmesini söylediğinde diklenerek “Defol git!” diyor…
Son aylarda Tahran’dan görüştüğüm bir çok kişi, şahit oldukları bu tıp başkaldırı hareketlerini aktardı. Bunlar bir yıl evvel İranlıların birçoklarının hayal bile edemeyeceği şeylerdi. Ama bu, 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin başını düzgün örtmediği gerekçesiyle tutulduğu gözaltında vefatından önceydi.
Amini’nin vefatı duyulduktan sonra patlak veren ve İran’ı sarsan kitlesel şovlar, iktidarın acımasız bastırma harekatı ile bir kaç ay sonra bastırıldı ancak ateşlenen öfke dinmedi. Bayanlar rejime baş tutmanın yeni yollarını bulmaya başladılar.
Tahran’da yaşayan Batılı bir diplomat, şu anda ülke çapında bayanların aşağı üst beşte birinin başını örtmeden sokağa çıkarak iktidara meydan okuduğunu iddia ediyor.
Müzik eğitimini sürdüren 20 yaşındaki Tahranlı öğrenci de “Geçen yıldan bu yana o kadar çok şey değişti ki” diyor. Bu yazıda Donya ismiyle anacağımız öğrenci ile, şifrelenmiş bir toplumsal medya platformu üzerinden yazışıyoruz. O da kamusal alanda başını örtmeyi reddeden bayanlardan.
“Şu anda yapmaya yürek ettiğimiz şeylere ben hâlâ inanamıyorum. Çok daha yürekli ve atak olduk. Ahlak polisinin yanından geçerken kemiklerime kadar kaygıyı hissettiğim halde başımı dik tutuyor ve onları görmemiş üzere yapıyorum. Artık ne istersem onu giyiyorum” diyor.
Fakat tehlikenin de farkında olduğunu ve çok da ileri gidemediğini de ekliyor:
“Mesela şort giymem. Her vakit işlerin ciddileşebileceği ihtimaline karşı çantamda bir başörtüsü bulunduruyorum.”
Donya gözaltında tecavüze uğrayan bayanlar tanıdığını söylüyor ve hicab giymediği için ceza olarak meyyit yıkamaya mahkum edilen bayanları anlatıyor.
Görüştüğüm bütün bayanlar, sokaklardaki güvenlik kameralarının, giysi kurallarına uymayanları tespit edip cezalandırmak için kullanıldığından bahsetti.
Görüştüğüm Batılı diplomat Tahran’ın şık ve güçlü mahallelerinde başını örtmeyen bayanların oranının beşte teğin de üzerine çıktığını fakat bu başkaldırının yalnızca başşehre has bir olgu olmadığını anlatıyor.
“Bu coğrafik olmaktan fazla kuşaksal bir şey. Yalnızca eğitimli ve zeki gençler değil, akıllı telefon kullanan her genç beşerden kelam ediyoruz. Bu da köylere kadar her yere gidiyor.”
Aynı kişi Mahsa Amini’nin vefatının rejim açısından çok büyük ve ölümcül bir dönüm noktası olduğunu düşünüyor:
“Bu olaylar rejimi tek istikametli bir çıkmaz sokağa soktu. Bilmediğimiz tek şey, sokağın uzunluğu” diyor.
Kadınların başını çektiği geçen yılki ayaklanma, İran’ın teokratik rejiminin 1979’dan bu yana karşılaştığı en önemli başkaldırıydı. Bunu bastırırken, insan hakları kümelerinin belirlemelerine nazaran idare 500’den fazla insanı öldürdü. Binlerce kişi yaralandı, kimileri yüzlerine isabet eden kapsüllerle gözlerini kaybetti. En az 20 bin İranlı gözaltına alındı, cezaevlerinden çok sayıda azap ve tecavüz haberi yayıldı. Yedi gösterici idam edildi, biri kamusal alanda görülsün ve ibret olsun diye bir vinçten asıldı.
Mahsa Amini’nin mevt yıldönümünde yeni bir şov dalgası ihtimaline karşı iktidar yaygın bir gözaltı kampanyası yürüttü. Alınanlar ortasında bayan hakları aksiyoncuları, gazeteciler, müzisyen ve müzikçiler ve şovlarda öldürülenlerin yakınları var. Rejime dayanak vermediği düşünülen akademisyenler de işlerinden atıldı.
Fakat sessiz direnişin olağan dışı örnekleri her gün sürüyor.
Donya Tahran’da idarenin ilan panolarına, metro duvarlarına hâlâ daima geçen yılki isyanların simgesi haline gelen #Mahsa, “Kadın Hayat, Özgürlük” üzere sloganların yazıldığını anlatıyor.
Donya ve görüştüğüm öbür bayanlar aksiyonlarını destekleyen birçok erkek de olduğunu söylüyor.
“Bazıları sokağa çıkarken kolsuz giysiler ya da şort giyiyor, makyaj yapıyor zira bunlar erkeklere yasaklanan şeyler. Kimi erkekler ne kadar tuhaf olduğunu sergilemek için hicab giyiniyor.”
Ahlak polisi devriyeleri Mahsa Amini şovları sırasında bir müddet kaldırılmıştı ancak son haftalarda tekrar sokaklardalar. Tekrar de Donya, devriyelerin yeni şovları kışkırtabileceği kaygısıyla, direkt müdahaleden kaçınıyor göründüklerini söylüyor.
Fakat yetkililer geçen yıl içerisinde toplum üzerindeki kontrollerini diğer biçimlerde kurmaya çalıştılar. Başını örtmeyen bayanlara mal yahut hizmet sunan yüzlerce işyeri kapatıldı, başını örtmeyen bayanların kullandığı araçlara el kondu ya da ceza kesildi.
Şu anda başını örtmeyen bayanlar, 5 bin ile 500 bin riyal ortası yani 12 cent ile 11,83 dolar ortası para cezası ile 10 gün ile iki ay ortası mahpus cezasına çarptırılabiliyor.
32 yaşındaki, -değiştirdiğimiz ismiyle- Bahare’nin telefonuna, Tahran’da başı açık gezdiği kameralara yakalandıktan sonra, yetkili makamlardan üç yazılı bildiri gelmiş. Bir daha yakalanırsa otomobiline el konulacağını söylüyor.
Sadece bir vilayet, Doğu Azerbaycan vilayetinde polisin verdiği sayılara nazaran 11 Ağustos itibariyle, hicab giymeyen bayanların kullandığı gerekçesiyle el konulan araba sayısı 439.
Bahare’nin metroya ve alışveriş merkezlerine girişi de saçı açık olduğu için engellenmiş. En zorlayıcı olan ise öğretim yılı sonunda oğlunun okulunda yapılan merasime katılmasına müsaade verilmemesi olmuş.
“Kalbim küt küt atıyordu. Çok heyecanlıydım. Büyük bir tabuyu kırmış üzere hissettim” diyor.
Artık uygunca alışmış. Başörtüsünü çantasında bile gezdirmiyor.
“Başımı örtmemek sivil itaatsizliğimi göstermenin tek yolu. Yalnızca hicab kullanmakla ilgili değil lakin birebir vakitte diktatörlüğün bütün maddelerine karşı. İranlıların son 43 yıldır çektiği bütün zahmetlere karşı. Karalar giyerek çocukları için yas tutan bütün anneler ve babalar için sürdüreceğim hareketimi.”
Bu insanların ne kadarının İslam Cumhuriyeti’nin son bulmasını istediğini tam olarak ölçmek çok güç. Lakin başını açıp ülkenin dini başkanını eleştirdiği için geçen Ekim’de 4 ay mahpus yatan sinema imalcisi Müjgan Ilanlou’ya nazaran rejime yönelik çok yaygın bir öfke olduğu kesin. Geçen ay, korkutmak için yine gözaltına alındığını anlatıyor.
“İran’ın bayanları kaygı duvarını aştı” diyor konutundan sorularımı yanıtlarken. Ancak bir yandan da son baskıların çok ağırlaşması nedeniyle geçen ay 10 gün boyunca, nizamlı olarak kamusal alanda başörtüsüz fotoğraflarını paylaştığı Instagram hesabını kapattığını anlattı.
“Bu bir kısa aralık koşusu değil, bir maraton” diyor. Bunu ABD’de haklar ve özgürlükler hareketinin fitilini ateşleyen, Rosa Park’ın bir otobüste yerini beyaz bir adama vermeyi reddettiği o ünlü direnişe benzetiyor.
“Rosa’nın yerini beyaz adama vermeyi reddetmesi, bir insanın otobüste oturup oturmamasıyla ilgili değildi. Bu, başkalarına verilen bir ‘Ben sizden korkmuyorum. Bakın, ne kadar güçlüyüm’ mesajıydı” diyor.
Ilanlou bu metodun İran’da da başarılı olduğunu söylüyor. Erkeklerin bayanlara yönelik tavrının, ülkenin en muhafazakar bölgelerinde bile değiştiğini, bir toplumsal ihtilalin yaşanmakta olduğunu düşünüyor.
“Toplum, Mahsa öncesi periyoda dönmeyecek. Sokaklarda, metroda, çarşılarda erkekler artık bayanlara hayranlıkla bakıyor ve yüreklerini alkışlıyor. Çok değişiktir, Kum, Meşher ve İsfahan üzere çok dindar kentlerde bile artık bayanlar başlarını örtmüyor.”
Bu başkaldırının toplumsal sınıfları da enine kestiği görüşünde. Sokak satıcılarının metroda başlarını açtığını anlatıyor. Geçen yıl tutulduğu Karçak Cezaevi’nin bitli koğuşunda, 11 yaşında çocuk sahibi olmuş fakir bir genç bayanın başını örtmeyi reddettiğini aktarıyor.
Konu yalnızca hicab da değil. Ilanlou bayanların artık evlilikte eşit haklar üzere taleplerle de geldiklerini söylüyor.
Eski bir fabrika müdürü olan Elahi Tavokolyan çok ağır bedeller ödeyenlerden. Şu anda Milano’nın varoşlarından birinde 10 yaşına gelen ikiz çocuklarının hasretiyle yaşıyor. Onlardan bahsederken gözünden yaşlar dökülüyor.
Geçen yıl Eylül ayından evvel hayatında hiçbir şova katılmamış olan Elahe, ülkenin kuzeyinde İsfarayen’de yapılan bir şova polisin açtığı ateş ile yaralanmış.
“Çocuklarla beraberdim ve okulları için gereken şeyleri alıyorduk” diyor.
Önce Türkiye’ye kaçtığını, buradan İtalya’ya tıbbi münasebet ile bir vize almayı başardığını ve tabiplerin burada polisin açtığı ateşte kaybettiği sağ gözünü alıp yerine bir cam göz yerleştirdiğini anlattı. Artık gözünü kapatabilmesi için bir ameliyat daha olması gerekiyor.
Esfarayen’e dönüp çocuklarını yine görmenin inançlı olup olmadığını bilmiyor.
Şimdilik daha uygun günler uzak bir umuttan ibaret üzere görünüyor.
İnsan hakları kümeleri Mahsa Amini’nin gözaltında vefatı ve onu izleyen bastırma harekatı ile ilgili olarak hiçbir İranlı yetkilinin yargılanmadığını hatırlatıyorlar.
Üstelik rejim geri adım da atmıyor. Tam bilakis, parlamentoya şu sıralarda sunulmuş yeni Hicab ve İffet Yasası ile, başını örtmeyen “ve diğerlerini da örgütlü olarak buna teşvik eden” bayanlara kesilecek para cezaları 23 bin dolara, mahpus cezaları 10 yıla kadar yükseltiliyor. Bu Birleşmiş Milletler insan hakları uzmanları tarafından “Toplumsal cinsiyet apartheid’ı” olarak niteleniyor.
İran hükümeti değişime karşı direncini sertleşerek sürdürürken İranlı bayanlar da boyun eğmemeye devam ediyor.
New York merkezli İran İnsan Hakları Merkezi’nden Jasmin Ramsey’ye nazaran “İran bir barut fıçısı üzere ve bir kıvılcımla her an patlamaya hazır.”
Bu haberde geçen bilgilerin doğrulanması sürecine Şayan Sardarizade de katkıda bulundu.